تاریخچه هیات امنا
در شرایط حاضر نقش محوری دانشگاهها در تولید علم و توسعه کشور انکار ناپذیر بوده، در چشم انداز بیست ساله نیز انتظارات بسیار گسترده ای از دانشگاهها وجود دارد.دانشگاهها مکلفند همسو با گسترش روزافزون علوم و فنون و تکنولوژی های جدید و پیشرفته در جهان و با توجه به نیاز کشور ، نیروی انسانی متدین و متبحر ، با نشاط و فعال ، بالنده و متفکر با توجه به نیاز کشور تربیت کنند، علاوه بر آن به تولید علم و بویژه علم بومی همت گمارند. بنابراین اداره امور دانشگاهها بعنوان مغز متفکر جامعه باید قوانین و مقرراتی با ویژگیهای متفاوت از سایر دستگاهها داشته باشند. قانون تشکیل هیات امنا به همین منظور در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده و تا حد زیادی اختیارات ویژه ای به دانشگاهها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی داده است. اما بدلیل نهادینه نشدن این تفکر در سایر دستگاهها مشکلاتی را جهت استفاده مطلوب از قانون مذکور فراهم آورده است.
تصويب ماده 49 قانون برنامه پنجساله چهارم توسـعه و مـاده 20 قـانون برنامـه پنجساله پنجم توسعه راه را براي اداره امور دانشگاه بـا ويژگيهـاي فـوق از تأسيس اولين مؤسسه آموزش عـالي در ايـران حـدود 107 سـال و از تشـكيل اولين هيأت امناء حدود 42 سال مي گذرد. در زير بـه تاريخچـه هيـأت امنـاء درقبل و بعد از انقلاب اسلامي پرداخته مي شود.
الف) هيئت امناء قبل از انقلاب اسلامي:
از سال 1340 يعني قبـل از تأسـيس وزارت علـوم و آمـوزش عـالي زمزمـه هـاي هيئت هاي امناء دانشگا ههـا و مؤسسـات آمـوزش عـالي بـه صـورتها و تركيبهـاي متفاوت و پراكنده به گوش مي رسيد. از جمله درسال 1339 در اساسنامه دانشگاه ملي سابق (شهيد دكتر بهشتي) هيئت امناء بعنوان ركن اصلي دانشگاه به تصـويب رسيد. اما دانشگاه شيراز براسـاس قـانون تأسـيس دانشـگاه مصـوب سـال 1342 (هـ.ش) جزء اولين دانشگاههايي بود كه داراي هيئت امناء گرديد. سـپس دانشـگاه صنعتي شريف در سال 1344 هيئت امناء خود را تشـكيل داد . سـرانجام در سـال1346 دانشگاه تهران نيز داراي هيئت امناء گرديـد. در اسـفند مـاه 1350 قـانون هيئت هاي امناء مؤسسات عالي علمي و دولتی از تصویب مجلسین وقت گذشت که پایه واساس آن ، قانون تشکیل و اختیارات هیئت امناء دانشگاه تهران بود. طبق آن، هيئت هاي امناء دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي و پژوهشـي دولتـي بارعايت قانون تأسيس وزارت علوم وآموزش عالي به صورت يكنواخت و هماهنـگ تشكيل مي گرديد. اعضاي هيئت امنـاء مركـب ازوزيـر علـوم و آمـوزش عـالي يـانماينده تام الاختيار وي، 8 نفر از شخصيت هاي محلي و كشوري كه بتوانـد نقـش مؤثري در توسعه مؤسسه مربوط داشته باشند، بودند. ضمناً در مؤسسات آمـوزش عالي خارج از پايتخت استاندار مربوط نيـز عضـويت داشـت. در مؤسسـات علمـي وابسته به وزارتخانه ها و سازمان هاي ديگر وزير يا مسئول مربـوط عـلاوه بـر وزيـرعلوم به اقتضاء سمت خود رياست و يا عضـويت هيئـت امنـاء را داشـتند. رؤسـاي مؤسسات عالي علمي بدون حق رأي در جلسات شـركت داشـتند. وزارت علـوم وآموزش عالي مي توانست مقـررات ايـن قـانون را در صـورت اقتضـاء در هريـك ازمؤسسات عالي پژوهشي دولتي ديگر و يا مؤسسات عـالي علمـي ديگـري كـه بـه نحوي از انحاء از كمك دولت استفاده مي نمودند به اجرا بگذارد. براساس اصلاحية قانون هيئت امناء مصوب سال 1350 كه در مرداد ماه 1353 بـه تصـويب رسـيد ،وزارت علوم و آموزش عالي مكلف گرديد. بـراي هريـك از دانشـگاههاي دولتـي وغيردولتي و مؤسسات آموزش عالي و پژوهشي دولتي هيئت امنايي با تركيب وزيـرعلوم و آموزش عالي يانماينده تام الاختيار او ، وزير مشاور و رئيس سـازمان برنامـه و بودجه يا نماينده تام الاختيار او ، دبير شـوراي مركـزي دانشـگاهها و مؤسسـات آموزش عالي، چهار تن از شخصيتهاي بصير و مطلع كـه نقـش مـؤثري درتوسـعه مؤسسه مربوطه داشته باشند، تشكيل دهـد . در دانشـگاهها و مؤسسـات آمـوزش عالي خارج از پايتخت استاندار و رئيس انجمن شهر مربوط نيز عضـو هيئـت امنـاءبودند. در مؤسسات آموزش عالي و پژوهشي وابسته بـه سـاير وزارتخانـه هـا ومؤسسـات دولتي وزير يا مسئول دولتي نيز به اقتضاي سمت خود رياست يا عضـويت هيئـت را داشتند. رؤساي دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي و پژوهشي بدون حـق رأي در جلسات شركت داشتند. هيئت هاي امناء دانشگاهها بتدريج با تركيب شرح وظيفه فوق ايجاد و شروع بكـارنمودند.
ب) هيئت امناء بعد از انقلاب اسلامي
پس از پيروزي شكوهمند انقلاب اسـلامي در كشـور در اسـفند سـال 57 تمـامي هيئت هاي امناء دانشگاهها به استناد لايحه قانوني مربوطه منحـل گرديـد. لـيكن براي جلوگيري از ركود ادارة امور دانشگاهها و مؤسسات تحقيقاتي هيـأتي مركـب از وزير علوم و آموزش عالي، وزير مشاور ورئيس سازمان برنامـه و بودجـه و و زيـرطرحهاي انقلاب تشكيل و تصميم گيري در كليه موارد فوق را بعهـده گرفـت. آن هيئت بعدها به هيئت سه نفره جانشين هيئت امناء معروف گشـت كـه متشـكل ازوزيـر علـوم و آمـوزش عـالي و رئـيس سـازمان برنامـه و بودجـه يـا نماينـدگان تام الاختيار آنان و آقاي دكتر يداﷲ سحابي (عضويت با نام) بود.
هيئت سه نفره فوق الذكر از اسفند سال57تا پايان سال69طي سي ونه جلسه تلاش نمود تا درباره مسائل و مشكلات مالي، اداري، استخدامي وسازماني دانشـگاهها درچهارچوب قوانين و مقررات مربوطه تصميم گيريهاي لازم را بعمل آورند.
هيئت سه نفره مزبور فعاليتهاي خـود را از طريـق كميتـه هـاي كارشناسـي اداري،مالي و بررسي و تجديد نظـر و تـدوين قـوانين، آيـين نامـه اسـتخدامي پيگيـري وسازماندهي مي كرد.
با گسترش كمي آموزش عالي و تأسيس دانشـگاهها و دانشـكده هـاي مختلـف دراقصي نقاط كشـور و همچنـين افـزايش شـمار دانشـجويان و توجـه بـه پـژوهش درسطوح بنيادي و كاربردي و توسـعه اي و افـزايش نيازهـا و خواسـته هـا و سـايرعوامل موجب گرديد انديشه احياء و شكل گيري مجدد هيئت امنـاء دانشـگاهها بـاهدف اعطاي استقلال بيشتر در سياستگزاري و تصميم گيري بروز نمايد. مسئولان عالي رتبـة وزارت فرهنگ و آموزش عالي برآن شدند تا قانون تشكيل هيئت هاي امناء دانشگاهها و موسسات آموزش عالي و پژوهشي را تنظيم نماينـد و نهايتـاً درجلسات 181 و 183 مورخ9 و 23/12/1367 شـوراي عـالي انقـلاب فرهنگـي بـه تصويب رسيد و مقرر گرديد مواد 8، 9 و 10 آن طي لايحه اي جهت تصـويب بـه مجلس شوراي اسلامي تقديم گردد.
لازم به ذكر است تا پايان سال 1369 به رغم تصويب قانون تشـكيل هيئـت هـاي امناء مذكور در سال 1367 بـه موجـب مـاده 11 آن كماكـان هيئـت سـه نفـره جانشين هيئت امناء به فعاليت خود ادامه داد. در بهمـن مـاه سـال 1369 قـانون نحوه انجام امور مالي و معاملاتي دانشگاهها وموسسات آموزش عالي و تحقيقـاتي به تصويب مجلـس شـوراي اسـلامي رسـيد كـه در تـاريخ 26/10/1369 شـوراي نگهبان آنرا تأييد نمود. متعاقب آن دانشگاههاي وابسته به وزارت علوم ، تحقيقات و فنآوري و بهداشت، درمان وآمـوزش پزشـكي بـه ايجـاد هيئـت هـاي امنـاء دردانشگاهها و موسسات علمي و تحقيقاتي وابسته همت گماشتند.
در حال حاضر در دانشگاهها و موسسات آموزشـي و پژوهشـي وابسـته بـه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي 51 هيئت امناء شكل گرفته است . ضمناً بـراي دانشكده هاي جديد كـه در سـال 1392 و بعـد از آن بودجـه مسـتقل خواهنـدداشت نيز هيأت امناء استقرار خواهد يافت.
خاطرنشان مي سازد كه دانشگاه علوم پزشكي بقيه اﷲ، دانشـگاه شـاهد، دانشـگاه آزاد اسلامي، دانشگاه علوم پزشـكي ارتـش، دانشـگاه امـام حسـين (ع)، انسـتيتوپاستور ايران، موسسه عالي آموزشي و پژوهشي طب انتقال خون ايران و موسسـه سرم و واكسن سازي رازي نيز داراي هيئت امناء مي باشند.
نكته داراي حائز اهميت آنكه با تصويب مـاده 49 قـانون برنامـه پنجسـاله چهـارم توسـعه كشـور از ابتـداي سـال 1384 دانشـگاهها و موسسـات آمـوزش عـالي و پژوهشي دولتي صرفاً براساس آيين نامه ها ومقررات اداري، مالي، استخـــدامي وتشكيلات خاص، مصوبات هيئت هاي امناء مربوطـه كـه بـه تاييـد وزراي علـوم ،تحقيقات و فنآوري و بهداشت، درمان و آموزش پزشكي حسب مورد مي رسـدبدون الزام به رعايت قانون محاسبات عمـومي، قـانون اسـتخدام كشـوري و سـايرقوانين و مقررات عمومي اداري، مالي و استخدامي اداره شده كه با تاكيد اين مهم در قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه "بنـد ب مـاده 20" نقـش هيـات هـاي امناء و استقلال دانشگاه ها پر رنگ تر گرديده است . ضمن آنكه اعتبـارات ايـن مؤسسات كمك تلقي شده و پس از پرداخت به هزينه قطعي منظـور مي گردد. اين مواد قانوني برنامه ها كه مصوب مجلس محترم شوراي اسلامي مي باشد مـيتواند بعنـوان نقطـه عطفـي جهـت افـزايش كـارايي هيئت هـاي امنـاء و اسـتقلال دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي و پژوهشي تلقـي شـود. مشـــروط بـــرآنكه ساختار لازم جهت تحقق اين ظرفيت قانوني در دانشگاهها و ستاد وزارتخانه هـاي مـرتبط ايجـاد گـردد. در همـين راسـتا نيـز در سـال 1390 كليـه دانشـگاهها و مؤسسات در ساختار خود واحدي ستادي در حوزه رياست مؤسسه بنام دبيرخانـه هيات امناء با تصويب هيات امناي خود و تاييد وابلاغ وزارت بوجود آوردنـد تـا بـه عنوان بازوي ارتباطي بين اعضاي اصلي، مسئولين دانشگاه و وزارت متبوع بـوده و هماهنگي هاي لازم را براي پويايي هيات امناء و اجرايـي شـدن مصـوبات بوجـودآورند .